Tematy wiodące

Tożsamość-Kontestacja -Odporność/Rezyliencja-Transformacja – Polityka naprawy

Od czasu dyskusji społeczności europeistycznej toczonej podczas ostatniego IV Kongresu w Krakowie, gdzie zgodnie z hasłem przewodnim próbowaliśmy odpowiedzieć na pytanie „Jaka Europa?” i definiowaliśmy „napięcia integracji europejskiej w dobie kryzysów”,  rozmowy o „kryzysie” stały się wszechobecne. Jednak termin „kryzys” nie oddaje w pełni skali wyzwań, przed którymi stoi Europa. Myśl o byciu w kryzysie daje wrażenie, że znajdujemy się w wyjątkowej sytuacji, z której możemy wyjść zwycięsko i zostawić ją za sobą. W miarę jak erozja międzynarodowego porządku liberalnego przyspiesza, konsekwencje zmian klimatycznych, wojen i marginalizacji gospodarczej stają się coraz powszechniejsze. Czy doszliśmy do punktu zwrotnego, w którym nauczyliśmy się żyć w obliczu strachu przed porażkami, zagrożeniami? Czy jest to wynik zaprzeczenia, czy też po prostu nauczyliśmy się je ignorować, mimo że współczesne media nieustannie ujawniają nowe zjawiska budzące obawy?

W ramach V Kongresu Europeistyki zapraszamy uczestników do podzielenia się refleksjami na temat możliwości, jakie może dać polityka europejska w czasach przełomu. Uznanie, że nie ma powrotu do poprzednich porządków, że coś jest nieodwracalnie utracone, otwiera nowe możliwości działań politycznych. W tym apelu chodzi raczej o dokonanie podsumowania niż o wizję przyszłości dyscypliny. Zamiast patrzeć w przyszłość, co jest wątpliwym zadaniem w czasach niepewności, prosimy uczestników, aby spojrzeli na dzisiejsze relacje i więzi europejskie z różnych perspektyw, angażując się w wielość i różnorodność zarówno ugruntowanych, jak i alternatywnych epistemologii w zakresie różnych dyscyplin, w szczególności nauk o polityce i stosunkach międzynarodowych. W jakich przestrzeniach możemy znaleźć możliwości współpracy pośród rosnących napięć, okresów pokoju w obliczu wojny, praktyk naprawczych lub nowych wspólnot i działań politycznych?

Wykorzystajmy V Kongres Europeistyki 2026, aby zebrać te rozproszone promyki nadziei i wspólnie wykonajmy pracę polegającą na ich połączeniu w nowe konfiguracje badań naukowych. Chcielibyśmy zaproponować cztery możliwe kierunki eksploracji w obszarze poniższych zagadnień kluczowych: Tożsamość – Kontestacja – Odporność-Transformacja

Tożsamość. Tożsamość odnosi się do dynamicznie kształtującego się poczucia przynależności jednostek i zbiorowości do wspólnoty opartej na wartościach demokratycznych, pluralizmie kulturowym, równości i solidarności. W warunkach wielokulturowych i zróżnicowanych społecznie, współczesna tożsamość europejska nie stanowi jednorodnego konstruktu, lecz konfiguruje się jako złożona i wielopoziomowa – negocjowana na styku tożsamości narodowej, regionalnej i transnarodowej. Tożsamość europejska stanowi złożoną kategorię analityczną odnoszącą się do ponadnarodowego poczucia przynależności obywateli państw europejskich, opartego na wspólnych wartościach, normach i dziedzictwie kulturowo-historycznym. Jej fundamentami są m.in. zasady demokracji, rządy prawa, poszanowanie praw człowieka oraz idea integracji europejskiej. Tożsamość ta nie eliminuje tożsamości narodowych, lecz funkcjonuje w relacji komplementarnej, wzmacniając procesy wspólnototwórcze w ramach struktur takich jak Unia Europejska. Jej kształtowanie zachodzi zarówno na poziomie instytucjonalnym, jak i społecznym, poprzez edukację, mobilność transnarodową oraz partycypację obywatelską. Proces integracji europejskiej naznaczony problemem migracji, kryzysów geopolitycznych, transformacjami klimatycznymi oraz cyfryzacją życia społecznego wpływa na redefinicję wspólnotowych narracji i symbolicznych granic Europy. W refleksji teoretycznej tożsamość europejska bywa analizowana jako konstrukt polityczny, kulturowy i komunikacyjny, stanowiący zarazem instrument legitymizacji projektów integracyjnych, jak i pole sporów o wartości i reprezentację.

Kontestacja. Kontestacja w Europie odnosi się do zjawisk społecznych, politycznych i kulturowych wyrażających sprzeciw wobec obowiązujących norm, instytucji i struktur władzy. Kontestacja przybierała różnorodne formy – od ruchów protestu i nieposłuszeństwa obywatelskiego, po intelektualne i artystyczne krytyki systemów społecznych. Historycznie szczególne nasilenie zjawiska obserwuje się w latach 60. i 70. XX wieku, gdy kontestacja stała się wyrazem dążeń emancypacyjnych, antyautorytarnych i antysystemowych. W ujęciu naukowym kontestacja jest analizowana jako mechanizm sprzyjający transformacjom społecznym i politycznym, będący reakcją na deficyty legitymizacji, nierówności społeczne oraz ograniczenia wolności jednostki. Ścieżka prowadząca do nowych rozwiązań dla Europy podkreśla krytyczny potencjał tworzenia, kreowania i projektowania. Tego typu podejście może obejmować propozycje dotyczące zaprojektowania nowych instytucji i struktur zarządzania, które miałyby sprostać zmianom, a także eksperymenty z nowymi formami organizacji politycznej, technologiami cyfrowymi lub nowymi modelami ekonomicznymi wykraczającymi poza dotychczas znane mechanizmy.

Odporność (rezyliencja) w kontekście europejskim nawiązuje do zdolności systemów społecznych, politycznych, gospodarczych oraz instytucjonalnych do adaptacji, przetrwania i regeneracji w obliczu kryzysów, zakłóceń lub długofalowych wyzwań. W wymiarze politycznym i instytucjonalnym rezyliencja obejmuje m.in. gotowość struktur państwowych i ponadnarodowych – takich jak Unia Europejska – do reagowania na zagrożenia takie jak pandemia, kryzys migracyjny, zmiany klimatyczne czy destabilizacja geopolityczna. W ujęciu społecznym pojęcie to odzwierciedla zdolność wspólnot lokalnych i obywateli do podtrzymywania spójności społecznej, zaufania oraz mechanizmów solidarności w sytuacjach kryzysowych. Rezyliencja stanowi również istotny element polityk publicznych i strategii zrównoważonego rozwoju, będąc jednym z kluczowych komponentów bezpieczeństwa i stabilności Europy w XXI wieku.

Transformacja we współczesnej Europie opiera się na wielowymiarowych i dynamicznych procesach zmian strukturalnych, zachodzących w odpowiedzi na nowe wyzwania społeczno-polityczne, technologiczne, klimatyczne i geopolityczne. Współczesna transformacja obejmuje m.in. zieloną i cyfrową reorientację gospodarki (ang. twin transition), redefinicję modeli rozwoju społecznego, zmiany w polityce energetycznej oraz adaptację instytucji demokratycznych do warunków postpandemicznych i warunkowanych konfliktem zbrojnym w Ukrainie. Transformacja ta dokonuje się zarówno na poziomie Unii Europejskiej, jak i państw członkowskich, integrując działania legislacyjne, społeczne innowacje oraz mechanizmy odporności systemowej. W ujęciu teoretycznym stanowi ona przedmiot analiz w ramach podejść do zrównoważonego rozwoju, teorii zmiany systemowej i zarządzania wielopoziomowego. Transformacja ściśle wiąże się z polityką naprawy, która obejmuje praktyki i projekty, które – choć zakładają, że nie ma panaceum na obecne globalne wyzwania – dążą do reformy, przekształcenia lub uporządkowania europejskich polityk i zarządzania w obliczu obecnego nieładu. Naprawa w tym sensie oznacza nawiązywanie i podtrzymywanie relacji, które uwzględniają kruchość naszego świata.

 

Dr hab. Beata Przybylska-Maszner, prof. UAM

Przewodnicząca Komitetu Organizacyjnego Kongresu

Przewodnicząca Rady Naukowej PTSE